غبار زمان، بر چهره شعرای گلپایگان

سرزمین گلپایگان از دیرباز گهواره شعر و ادب بوده و هست. شعر واژه ای است که با آب و خاک این سرزمین قرابتی دیرینه دارد، بگونه ای که از حدود قرن پنجم شاهد ظهور شاعرانی توانمند در سرزمین جرباذقان(گلپایگان) بوده ایم. با این وجود همچنان غبار زمان بر چهره شعرای گلپایگان بر جای مانده و مهجوریت این چهره های شاخص ادب و فرهنگ ایران زمین را به همراه داشته است. در اینجا به معرفی برخی از شعرای بنام این خطه می پردازیم.

== ابن ماکولا عِجلی==

“ابو نصر علی ابن هبه اله” معروف به “ابن ماکولا” از شعرای عرب زبان گلپایگانی بوده که طایفه ایشان در حدود سالهای ۴۱۹ تا ۴۳۰ به قم و سپس به گلپایگان کوچیدند و در روستای کوچکی در جنوب غربی گلپایگان که امروزه با نام “ماکوله”  شناخته می شود، ساکن شدند.

از این شاعر معروف به “ابن ماکولا عِجلی گلپایگانی”، کتاب مشهور “الاکمال” به زبان عربی موجوداست. وفات وی در حدود سالهای ۴۸۶ تا ۴۸۷ بوده است.

== ابوالشرف ناصح بن ظفر جرباذقانی (مترجم و شاعر) ==

از دبیران بنام دوره سلجوقی است و ترجمه فارسی تاریخ یمینی توسط وی انجام گرفته است. وی در نظم و نثر دو زبان فارسی و عربی ماهر و استاد بوده و در دستگاه بعضی از ممالیک اتابکان آذربایجان که پس از بر افتادن دولت اتابک محمد جهان پهلوان و برادرش عثمان قزل ارسلان بر قسمتی از ایران غربی و مرکزی استیلا یافته بودند می‌زیسته و در ماه ربیع الآخر از سال ۶۰۳ به تشویق ابو القاسم علی بن الحسین بن محمد بن ابی حنیفه وزیر جمال الدین الغ باربک یکی از همین ممالیک اتابکان آذربایجان کتاب تاریخ یمینی تالیف عبدالجبار عتبی را با قلمی بسیار شیوا و فصیح از عربی به فارسی ترجمه کرده است.

ناصح بن ظفر جرباذقانی در مقدمه ترجمه یمینی از دو مجموعه از اشعار خود یکی به نام “روضة الحزن” دیگری به اسم “شعلة القابس”، و در “خاتمه”از کتاب دیگری از تالیفات خویش به اسم “تحفة الآفاق فی محاسن اهل العراق” نام می‌برد. در مورد اول از قریب به دو هزار بیت از منظومات خود گفتگو می‌کند که در مدح وزیر جمال الدین الغ باربک گفته، و در مورد دوم می‌گوید که در کتاب “تحفة الآفاق فی محاسن اهل العراق” (که ظاهرا تذکره شعرا و کتاب تراجم احوال جمعی از بزرگان عراق بوده است) مفاخر تاج الدین علی بن محمد ابی الغیث مستوفی و اسلاف او و فضل و فضایل پدرش را که “ابن العمید وقت و عبد الحمید روزگار”بوده، آورده است. (صاحب الذریعه، ترجمه “تاریخ آل عباس” را نیز که از مدارک تاریخ نگارستان است به جرباذقانی نسبت داده است.)

در “تاریخ وصاف”که به سال ۷۱۲ ه. ق. تالیف یافته قطعه شعری فارسی به نام جرباذقانی هست، اما معلوم نیست که غرض مؤلف از این جرفادقانی همین مترجم تاریخ یمینی است یا همشهری و معاصر او نجیب الدین جرباذقانی.

چنانکه گفتیم جرباذقانی در ادب عرب ممارست داشته و به خواندن کتبی که در این باب نوشته شده بود همت می‌گماشته، و به علم تفسیر قرآن که در آن زمان متداول بود نیز علاقه فراوان نشان می‌داده است.

== نجیب الدین جرباذقانی(ملک الفضلاء و الشعرا) ==

نجیب الدین جرباذقانی از شاعران توانمند بوده و در اواخر عهد سلاجقه وفات نموده است. اشعار خوب دارد و کتاب بشر و هند از منظومات او است. در موارد بسیاری لقب “ملک الشعرا” و بعضا “ملک الافاضل و الشعرا”، “ملک الحکما و الشعرا” و “امیرالکلام” به وی داده شده است.

اخیرا دیوان “نجیب الدین جرباذقانی” به قلم مصحح توانا استاد محمود مدبری و توسط انتشارات دانشگاه باهنر کرمان به چاپ رسیده است. بی تردید زادگاه وی جرباذقان است و این مطلب از اشعار وی هویداست:

مراست طبع معزی و هم بر این نسب

سواد خطه جربــادقان، نیشابور است

توقع است که جربــاذقان چنان گردد

به همت توکــه گویند رشک بغدادست

همان شود،که از این پیشتر همی گفتند

که آنچه نیست در این شهر جور و بیدادست

نجیب مربوط به قرن هفتم هجری و متقدم بر مولاناست، چه فوت نجیب در سال ۶۶۵ و فوت مولانا در ۶۷۲ است.

جهت دانلود مقاله استاد مدبری در باب نجیب الدین جرباذقانی بر روی لینک زیر کلیک کنید.

نجیب الدین جرباذقانی، قصیده سرای قرن هفتم

== [[ملا مهدی شعله گلپایگانی]] ==

ملا مهدی گلپایگانی متخلص به “شعله” از شعرای دوران نادرشاه (قرن دوازدهم) است. از وی مثنوی خمسه ای تحت عناوین “رعنا و زیبا” ،”یوسف و زولیخا”، “چاه وصال” و “بهجت افزا” و “دیوان اشعار”بر جای مانده است.

متأسفانه احوال و آثار این شاعر، با سراینده‌ دیگری با نام سید محمد طبیب متخلّص به شعله و معروف به شعله‌ اصفهانی، حکیم، طبیب و شاعر قرن دوازدهم هجری درآمیخته است، الی ایحال، ملا مهدی خود را از شعرای اهالی گلپایگان معرفی کرده و چنین می گوید:

به گلزار محبت نغمه خوانم*خوش الحان بلبل گلپایگانم

در ذیل شرح احوالات این شاعر برجسته و توانا در قالب دو مقاله مبسوط ارائه می گردد. جهت دانلود مقالات بر روی لینک آنها کلیک کنید.

نسخه خطی مثنوی “یوسف و زلیخا” اثر غنایی از شعله گلپایگانی

“رعنا و زیبا” منظومه غنایی فراموش شده از شعه گلپایگانی

از دیگر شعرای گلپایگان می توان به افراد ذیل اشاره نمود که شرح مبسوطی از احوالات ایشان در کتاب “تذکره شعرای گلپایگان” به قلم “محمد تقی مذهبی” مطبوع گردیده است.

 میرزاعلی خان گلپایگانی(جامع الفضائل)، ملا سیری جرباذقانی، اکبر جرباذقانی، مدهوش، میرزا علی محمد(آیت)، شهپر گلپایگانی، عالی گلپایگانی، فضلی گلپایگانی، بهرام گلپایگانی، میرحیدر شگونی گلپایگانی، گلشن گلپایگانی، میرعین علی گلپایگانی، امین، خاشع، جوری، محمد یوسفی، حجابی، عتابی، ملا گنجی، یوسف کوسه، قانع گلپایگانی، میر اسماعیل گلپایگانی، سراجای گلپایگانی، میرزا ابراهیم گلپایگانی، مقبل گلپایگانی، میزا علیرضا گلپایگانی، میرزا احمد مخمور، محمد حسن احسن گلپایگانی، محیط گلپایگانی، اسیری گلپایگانی، سید مرتضی قتیل گلپایگانی، سید محمد طایر گلپایگانی، سید حسین نظیر گلپایگانی، طائف گلپایگانی، ملا محمد باقر ادیب اشراق، میرزا محمد باقر اعتماد، حسین کریمی لایبیدی، محمد شهیدی، محمد اسماعیل سلطانی، میرزا محمد اشراقی(اعتضاد)، شهاب الدین لاهوتی، عباس سرمدی، آیت اله صافی گلپایگانی، ابوالقاسم طالبی، محمد تقی مذهبی، جواد غیاثی، محمد علی سعیدی، قاسم اشراقی، احمد جهانبخشی و…

منابع

۱) تذکره شعرای گلپایگان، محمد تقی مذهبی، قم، نشر سلمان فارسی، ۱۳۸۰

۲) دیوان نجیب الدین جرباذقانی(گلپایگانی)، محمود مدبری(مصحح)، کرمان، نشر دانشگاه کرمان،۱۳۸۹

۳) سیری در تاریخ و جغرافیای گلپایگان، حمید رضا میر محمدی، قم، نشر سلمان فارسی، ۱۳۸۰

۴) دانشمندان گلپایگان، رضا استادی، قم، نشر سلمان فارسی، ۱۳۸۱

۵) توشه ای از تاریخ گلپایگان و مردم آن، اکبر افاضلی، تهران، نشر ابجد، ۱۳۷۳

۶) گلپایگان در آینه تاریخ، فیروز اشراقی، تهران، نشر چهارباغ، ۱۳۸۳