آشنایی با امامزادگان و مساجد گلپایگان

بنای امامزادگان هفده تن(ع): بناي بقعه هفده تن از ابنيه قرن ۱۱ هجري قمري است. درزمان شاه عباس اول صفوي كه بر طبق كتيبه سر در آن در سال ۱۰۳۲ هجري قمري ساخته شده است. بر روي بناي هشت گوش بقعه گنبد، كاشي كاري باشكوهي قرار گرفته است كه از لحاظ ساختماني و تزئين كاشيكاري بسيار جالب و زيباست. كتيبه منظوم ارسي مفصلي در توصيف شاه عباس اول صفوي در اين بنا به يادگار مانده و حاكي از احداث اين بقعه بوسيله امام قلي خان سردار معروف آن زمان است. طبق شجره نامه موجود در اداره اوقاف و هفده تن، افرادي كه در اين محل مدفون اند عبارتند از: امام زاده ابو الحسن فرزند امام حسن مجتبي (ع)، سلطان اسماعيل فرزند امام جعفر صادق (ع)، صالح و قاسم فرزندان جعفربن علي (ع)، عباس و حسين فرزندان حضرت موسي بن جعفر(ع)، شهربانو و حليمه و صفورا دختران حضرت حضرت موسي بن جعفر (ع) ، علي اكبربن علي بن حسين (ع)، محمد بن محسن بن علي بن حسين(ع)، محمود و محسن و عبدالله بن يحيي بن امام موسي الكاظم (ع)، موسي و مظفر فرزندان جعفر طيار، اسحق فرزند ابراهيم كه مشخص نيست ابراهيم مزبور به كدام امام منتسب است.

 بنای سید السادات: بناي سیدالسادات كه مربوط به قرن هشتم هجري و  داراي ايوان و غرفه هاي دو طبقه و گلدسته و گنبدي به بلندي ۹ متر است. تزئينات سمت شمال شرقي و جنوب شرقي اين بقعه از نظر ظرافت كاری شايان توجه  مي باشد. درسال۱۳۵۴ شمسي يك خيابان جديد كنار اين امامزاده و ساختمان مسجد جامع احداث گرديده است. بنا به نوشته اشعاري كه برروي سنگ حك شده است و سنگ مزبور در طرف راست در ورودي بقعه مي باشد، سه تن از فرزندان حضرت امام موسي كاظم (ع) به نام هاي : امامزاده اسحاق، امامزاده منصور و امامزاده رضا در آنجا مدفون اند. قبر ديگري به نام امامزاده يحيي فرزند حضرت امام علي النقي (ع) مي باشد. اين بقعه مباركه در زمان سلطنت فتحعلي شاه قاجار توسط مردي محتشم به نام حاج ميرزا مهدي خان تعمير و مرمت گرديده است.

بقعه ناصر بن علي بن ابي طالب(ع):  بقعه ناصر بن علي بن ابي طالب(ع) درقسمت شرقي هفده تن و در فاصله چند متري آن است. در مورد شهادت اين بزرگوار منقولاتی كه از سنگدلي قاتلين او وجود دارد و مي گويند كساني كه او راشهيد كرده اند، از ايادي خليفه عباسي بوده اند و در نهايت بي رحمي اورا زنده لاي جرز ديوار گذاشته و شهيد كرده اند. اين بقعه نيز توسط امام قلي خان سردار لايق دربار صفويه ساخته شده كه بعدا تعمير گرديده است.
بقعه عمران بن علي بن ابي طالب(ع):  نسب این امام زاده شریف به روایت بزرگان و معتمدین شهر به حضرت علی ابن ابی طالب می رسد. در کاشیکاری ورودی حرم چنین نوشته شده است: (عمران بن حسین ولد ابراهیم ولد عبداله بن محمد حنفیه) این مطلب در ضریح چوبین قدیمی زیارتگاه نوشته شده بود و هم اکنون نیز مشهود است. مساحت زیر بنای زیارتگاه به حدود ۵۰۰ متر مربع می باشد. مساحت صحن زیارتگاه و حیاط آن نیز به دو هزار متر مربع می رسد. این زیارتگاه در قدیم بنایی با مصالح خشت و گل داشته که تخریب و بنای جدید آن مجدداً ساخته شده است. این زیارتگاه دارای گنبدی دو پوش و زیبا به ارتفاع ۱۴ متر از کف بوده و همچنین دو گلدسته کاشیکاری شده در طرفین گنبد مشرف بر خیابان قرار دارد. در داخل حرم ضریحی فلزی در ابعاد ۳×۲ روی سنگ مزار امام زاده شریف قرار گرفته است. تزیینات بقعه و حرم شامل آینه کاری زیبای سقف و اضلاع آن است که چشم هر زائری را به خود خیره می کند.

امامزاده ابراهیم سعیدآباد: در ۱۰ کيلومتري غرب شهرستان گلپايگان در روستاي «کنار رودخانه» امامزاده‏اي قرار دارد که اثر تابناکي از هنر خطاطي ايران صفوي را در برگرفته است. اين روستا با روستاي مجاور خود يعني سعيدآباد، چنان به هم پيوسته است که مرزبندي و جداسازي آن مشکل است و اين به علت گسترش هر دو روستاست. مردم روستاي کنار رودخانه مايحتاج خود را از سعيدآباد تهيه مي‏کنند و محصلين روستاي کنار رودخانه در سعيدآباد به مدرسه مي‏روند، و درمانگاه، تعميرگاه و مخابرات در سعيدآباد قرار دارد. امامزاده به خاطر مجاورت با سعيدآباد »امامزاده ابراهيم سعيد آباد» و به علت واقع شدن در روستاي کنار رودخانه به »امامزاده ابراهيم کنار رودخانه» شهرت دارد. امامزاده در گورستان بزرگ و قديمي واقع شده و دليل بر اين مدعا، کشف سنگ قبرهاي قديمي در جوار امامزاده است که در ادامه بدان خواهيم پرداخت. گورستان مذکور هم‏اکنون نيز مورد استفاده مي‏باشد و جاده‏ي گلپايگان به خمين و اراک و همدان آن را به دو بخش تقسيم کرده است. موقعيت جغرافيايي امامزاده و قرار گرفتن آن بر سر راه عمومي، باعث رونق آن شده و توسعه، بازسازي، تغييرات و نوسازي آن را به دنبال داشته است. در صحن ورودي امامزاده کتيبه‏اي وجود داشت که يکي از نفايس عهد صفوي به شمار مي‏رود. چپاولگران مواريث فرهنگي که همه به کمين نشسته‏اند تا ميراث اين مرز و بوم را به يغما برند، از اين کتيبه نيز غافل نبوده و شبانه قصد سرقت آن را داشتند که خوشبختانه موفق نشدند و مسؤولان امر آن را فعلا به جاي امني انتقال داده‏اند. و جاي خالي آن در طاقچه‏ي سمت راست صحن ورودي امامزاده کاملا مشخص است. اين کتيبه اثر محمد رضا امامي، خطاط بنام عصر صفوي است که به خط ثلث و در کمال مهارت و چيره دستي و زيبايي بر روي سنگ مرمري به ابعاد ۶۶ در ۹۰ سانتي متر کار شده است و سطح آن را به ۷ قسمت مساوي به عرض ۱۰ تا ۵ / ۱۰ سانتي متر تقسيم کرده‏اند. محمد رضا امامي و پسرش محمد حسن و نوه اش علينقي، لااقل در طول مدت قريب به يک قرن يعني از ۱۰۳۹ تا ۱۱۲۷ ه ق معروف‏ترين کتيبه نگاران بناهاي بزرگ ايران بوده‏اند. از زندگي محمد رضا امامي اطلاعات زيادي در دست نيست. مي‏دانيم که او اصفهاني است و در قزوين در مکتب علي رضا عباسي تلمذ کرده و زماني که شاه عباس بعد از انتقال پايتخت از قزوين به اصفهان، قصد ساختن مسجد شاه (مسجد شاهي، مسجد جامع عباسي) را مي‏کند، در جمله‏ي هنرمنداني که جهت کار در مسجد به کار گمارده مي‏شوند، محمد رضا امامي نيز حضور دارد.

امامزاده ابوالفتوح وانشان: بقعه امامزاده ابوالفتوح سلیمان بن موسی بن جعفر، در روستای تاریخی وانشان و در ۱۲ کیلومتری گلپایگان واقع شده و بنای آن با توجه به کتیبه داخل حَرم، به قرن دهم هجری مربوط می‌شود. بنا بر کتیبه، امامزاده از نوادگان موسی پسر جعفر است برفراز بقعه چهارگوش آجری گنبدی هرمی و دوازده ترکی کشیده شده‌است. روی صندوق آیاتی از قرآن مجید نوشته شده و کلمه «صندوق شاه حسین فرید ونشکوه» دیده می‌شود. کهنسالان وانشان گفته‌اند امامزاده ابوالفتوح بسیار قدیمی است و یک دلیلش، وجود درخت عظیم و فوق العاده قدیمی کنار دیوار آن است. بنای امامزاده از نوع گنبد دوازده ترک از نوع رگ بوده و از دو بخش اصلی و الحاقی تشکیل شده‌است. بخش اصلی بنا فضای زیر گنبد است که به دوره صفویه مربوط می‌شود و بخش الحاقی مربوط به دوره قاجاریه و سال ۱۳۳۸ قمری (حدود ۱۰۰ سال پیش) است. البته در دوره معاصر نیز به آن پرداخته شده و امامزاده اکنون ضریح تازه‌ای دارد.

فضای داخلی گنبد دارای یک صندوق چوبی منبت کاری شده بسیار نفیس است که در حال حاضر ضریح روی آن قرار گرفته‌است. در فضای داخلی گنبدخانه، فضایی مستطیل شکل یا آسمانه با سقفی تیرپوش و مسطح قرار دارد. زیر سقف چوبی نقاشی و خوشنویسی با خط نستعلیق دیده می‌شود. درب قدیمی امامزاده ابوالفتوح، شاهکار منبت کاری در زمان شاه تهماسب صفوی است. گفته می‌شود کتیبه روی در، کار استاد قاسم حسین خوانساری است. تاریخ اتمام کار این در، سال ۹۹۰ هجری قمری است. بر روی درب انبوهی از منبت کاری‌های نه چندان گود با نقوش اسلیمی و خطایی (با نسبتی برابر)، دیده می‌شود. در متن عربی زیارتنامه این امامزاده (در سطر پنجم زیارتنامه که در حرم است)، کلمه فارسی شاهزاده به چشم می‌خورد. این زیارتنامه قدیمی، در سال ۱۳۵۱ با خط محمد صانعی خوانساری مجدداً خوشنویسی شده‌است.

صالح پیغمبر: نسب او در كتاب بحار چنين آمده : صالح بن ثمود بن عاثر بن ارم بن سام بن نوح . وصاحب تاريخ گزيده چنين آورده : صالح بن آسف بن عبيد بن ناحج بن خادر بن ثمود بن حاثر بن ادهم بن سام بن نوح . وى پيغمبر قوم ثمود بوده كه در سرزمين حجر بين حجاز وشام مى‏زيستند ودر كوه خانه مى‏كندند. گويند او به دو هزار وهشتصد وبيست وسه سال پس از هبوط آدم پا به عرصه ظهور نهاده است. داستان صالح در چهار سوره از قرآن كريم ؛ اعراف ، هود ، شعراء و نمل آمده است و خلاصه آيات مربوطه و تفسير مجمع البيان آن است كه : پس از هلاك قوم عاد (كه حضرت هود پيغمبرشان بود ودر يمن زندگى مى‏كرده‏اند) قوم ثمود كه عرب زبان ودر حجر ميان مدينه و فلسطين مى‏زيستند و پيامبرانى بر آنان مبعوث شده وآنان از فرمانشان سرپيچى نموده بودند پيغمبر صالح كه از همان تبار بود به رسالت وهدايت آنان مأمور گشت ، آن قوم در رفاه وثروت زندگى مى‏كرده وبه فراوانى نعمت وامكانات وسيع بهره‏مند بوده‏اند كه از كندن كوه وبريدن سنگ خارا خانه مى‏ساخته ودر دشت كاخها بر مى‏افراشتند ، صالح در سن شانزده سالگى به نبوت مبعوث گشت و به ارشاد و هدايتشان پرداخت تا صد وبيست سال از عمرش گذشت وپاسخ مثبتى از آنان نشنيد وآنها به طغيان وسركشى خود ادامه دادند.

زیارتگاه و گنبد حاج بابا مصری:گنبد بابا مصری مربوط به دوره ایلخانی است و در گلپایگان، بعداز امامزاده سید السادات، روبروی دبیرستان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۶۴ با شمارهٔ ثبت ۱۷۰۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

زیارتگاه بابا شیخ (بابا پیر): در دل كوه، نزديك دره شهيدان در دامنه ارتفاعات كوه الوند در شمال شهر گلپايگان كمي بالاتر از معدن سرب بقعه ساده و بي الايش باب شيخ (بابا شيخ) قرار دارد. دره شهيدان و گوشه هم در همين مسير است.

زیارتگاه بابا عبدالله:گفته می شود این سه زیارتگاه با یکدیگر برادر و از جمله یاران حضرت علی (ع) بوده اند.

بقعه امام زاده سید علی نور : بنای امامزاده از دوران قاجار است که در سال ۱۳۷۷ مرمت و تجدید بنا شده است.

مسجد حجت‌الاسلام و شبستان آن: مسجد مرحوم ملا زین العابدین معروف به حجت الاسلام در خیابان امام حسین(ع) واقع است. محمد حسن خان اعتماد السلطنه در مرآت البلدان در خصوص مساجد گلپایگان به مسجد مرحوم حجه الاسلام اشاره نموده و می گوید: مسجد و مدرسه ای نیز مرحوم آخوند ملازین العابدین مجتهد اعلی اله مقامه در کمال خوبی و صفا ساخته اند که از بنای های این عهد ابد مهد است. این مسجد نسبتا وسیع علاوه بر گنبد و گوشواره ها، ایوان بزرگی دارد و روبروی گنبد، شبستان بزرگ و وسیعی با طاقهای آجری و ستونهای اغلب سنگی برخی نیز آجری بسیار زیبایی هستند که از لحاظ معماری بسیار اهمیت دارند. این مسجد احتمالا مربوط به اوایل دوران قاجار است.

مسجد جامع سراور:مسجد در مرکز روستا و در کنار جاده اصلی گلپایگان موته واقع شده است.البته سالها قبل محوطه ای در جلوی مسجد و در همین محل عبور جاده بوده که متاسفانه با عبور جاده از وسط حیاط، تخریب گردیده است. آنچه که از این مسجد باقی مانده است طرحی بسیار ساده و به صورت مربع می باشد.بنابر تواریخ مندرج بر روی منبر و درب چوبی مسجد، احتمالا این ساختمان از بناهای دوران تیموری-صفوی می باشد که به احتمال بسیار ساخت این مسجد در دوران تیموریان و مرمت در عهد صفویان بوده است. مسجد دارای سه درب ورودی است که یکی در جنوبی و دیگری غربی و در سوم درب شرقی است که به بارگاه امامزاده متصل به مسجد راه دارد. طول تنها ایوان فعلی مسجد،۱۰متر است که دارای دو ستون چوبی به ارتفاع ۴.۵ متر می باشد. در قدیم درب غربی مسجد در وسط همین ایوان بوده که بعلت ارزش تاریخی و هنری آن، به مکانی دیگر منتقل گردیده است.این در دارای ۱۹۰سانتیمتر طول و ۱۱۰ سانتیمتر عرض است که عرض هر لنگه در ۵۵ سانتیمتر می باشد. دور تا دور هر لنگه در به عرض ۱۰ سانتیمتر و به صورت حاشیه بسیار ظریف، منبتکاری شده است. در قسمت پایین هر دو لنگه تا وسط آن، منبتهایی به صورت گل و بوته انجام شده است.
در وسط هر دو لنگه، نام «علی» چهار بار به صورت خط بنایی به صورت مربع در آمده است.در قسمت پایین در، قفلی بصورت آویز قرار دارد.
در قسمت بالای لنگه چپ در، داخل دایره ای، چنین آمده است:”ان المساجد لله”.در روی لنگه راست ایه:”فلا تدعو مع الله احدا” و نیز “عمل الاقل العبد نجار محسن” و تاریخ ساخت در سنه ۹۷۹ حک شده است که دوره حکومت شاه تهماسب یکم از سلسه صفوی است.
بنای فعلی مسجد مربعی به ابعاد ۱۰متر در ۱۰ متر و ارتفاع ۴۰۵ متر است.مصالح مصرفی برای ساخت، چوب و گل می باشد که در این چند سال اخیر به همت مردم و سازمان میراث فرهنگی، تعمیر شده و در نمای بیرونی از آجرهای چهار گوش که چندان مناسبتی با نمای قدیمی آن ندارد استفاده گردیده است.مساحت مسجد با وجود شبستانهایش بسیار بیشتر از این بوده که اکنون هست، ولی متاسفانه بر اثر عدم مراقبتهای لازم در سالیان قبل، تمام شبستانها و حمام بسیار بزرگ خزینه ای آن، تخریب گردیده است.
وسط مسجد، چهار ستون چوبی قوی قرار دارد که سر ستونها دارای گره کاریهای بسیار زیباست.مساحت اشغالی این ستونها ۴ متر مربع بصورت ۲در۲ می باشد که به نظر فاصله کمی از یکدیگر دارند. این چهار ستون تمام وزن سقف که متشکل از تیرها و تخته های جوبی بسیار می باشد را تحمل می کنند. این مسجد نیز همانند سایر بناهای تاریخی دیگر از هتاکی سوداگران تاریخ در امان نبوده و مرکز این چهار ستون، چند سال قبل بنا بر دلایلی حفر گردیده است.
دست نوشته های بسیاری بر روی تیرها و تکه های چوبی کار گذاشته شده در دل تخته های بین ستونهای اصلی، وجود دارد. نوشته های روی تیرها، بیشتر اشعار مذهبی و احادیث و آیات قرآنی بوده و نوشته های روی تکه های چوبی بین چهار ستون اصلی، به نوعی شرح یک واقعه تاریخی می باشد که بعلت دودگرفتگی و غبار روی آن و گذر زمان، تقریبا غیر قابل خواندند.
مسجد یک منبر چوبی تاریخی نیز دارد. این منبر پنج پله دارای ۲۴۰ سانتیمتر ارتفاع و ۶۰ سانتیمتر عرض می باشد. در تکیه گاه بالای منبر، جمله ای حاوی اسم “ابراهیم بن علی بن ابراهیم سرالواری(سراوری) فی التاریخ عشرین ذوالقعده سنه احدی عشر و ثمان مائه” حک شده است.در کناره خارجی سمت چپ منبر آیه مبارکه۲۵۵ سوره بقره در دو خط حک گردیده و در انتهای آیه شخصی بنام علی بن محمد بن علی بن احمد سراوری تقاضای بخشش و غفران از پروردگار نموده است.و در سمت چپ و بالای منبر چنین آمده: “عمل استاد حاجی ابن محمد علی خانیساری”
لبه های بالایی دیواره های منبر شامل هنر گره چینی چوب می باشد و خود دیواره ها از تکه های مستطیل شکل چوب تشکیل شده است.
بنابر صحبتهای مردم محلی روستا، حسن عسکری در این مسجد نماز خوانده است.
نخل سنگین و قدیمی روستا نیز در داخل ایوان غربی مسجد واقع شده که هر سال محرم در ایام عزاداری حسین بن علی، با انواع پارچه ها و نوارهای پارچه ای سیاه و سبز و پرچمهای محرم آذین بسته می شود و به یاد زینب، در کوچه ها و خیابانها، همراه با دسته عزاداری روستا گردانده می شود.

 مسجد حاجی و محراب آن: بنای مسجد متعلق به سال ۱۳۴۸ بوده و در سال ۱۳۸۹ مورد بازسازی قرار میگیرد. حمامی تاریخی نیز در مجاورت این مسجد با پایه ستونهای حجاری شده و یکتکه بوده که تخریب شده است.

مسجد مرحوم ارباب: مسجد ارباب در کوچه مسجد حاجی روبروی دبیرستان صحت واقع شده است. بنای مسجد متعلق به ۱۰۷۵ قمری است. در دوره حاضر به کرات مورد بازسازی قرار گرفته و چهره تاریخی مسجد تغییرات اساسی داشته است. این مسجد دارای حمامی بسیار زیبا و تاریخی بوده که بکلی تخریب شده است. سنگ کتیبه ای که از حفاری های اطراف مسجد کشف شده و موقوفات و قدمت مسجد را نشان می داده نیز به یغما رفته است.

شبستان مسجد حاج ملاعلی: شبستان مسجد حاج ملاعلي گلپايگان با قدمتي بيش از ۲۰۰ سال